1-7 Mart, Yeşilay Haftası…

Alkol ve sigara tüketiminin zararlarıyla çaba eden Yeşilay Derneği, Hilal-i Ahdar (Yeşil Hilal) ismiyle kurulduğu birinci günden itibaren bu çabayı veriyor.

Dernek, 1958 yılında ilan edilen Yeşilay Haftası vesilesiyle her yıl alkol ve sigaranın zararlarına yönelik farkındalığı artırmaya çalışıyor.

Millî Gayret yıllarında çıkartılan Men-i Müskirat Kanunu’nun ise içkinin kötülükleriyle uğraş tarihimizde çok özel bir yeri var.

Kanunî şarap yüklü gemileri yaktırmış, I. Ahmet meyhaneleri yıktırmıştı

Osmanlının birinci evrelerinden itibaren içki ile uğraş, şer’î karar kaynaklı yasaklamalarla yürütülüyordu. Birinci olarak, fethedilen bölgelerdeki meyhaneler peyderpey kapatılmış, yenilerinin açılması da zorlaştırılmıştı.

İlk kapsamlı yasak ise Fatih Sultan Mehmet devrinde gelmişti. İçki içen Müslümanlara para cezası getirilmişti. II. Beyazıd da benzeri bir ferman yayımlamıştı. Yasal Sultan Süleyman, limanlara şarap getiren gemileri yaktırmıştı.

I. Ahmet meyhaneleri yıktırırken, IV. Murat ise içki ve tütüne karşı – idama kadar varan – çok sert önlemler almıştı. Bu gayret, küçük farklarla çok sayıda padişahın periyodunda de devam etmişti.

Batılılaşma akımıyla birlikte ise yasaklar gevşemişti. Padişah II. Mahmut; kapalı olan 554 meyhanenin açılışına, “vergi ve Müslümanları kabul etmemeleri şartıyla” müsaade vermişti. Meşrutiyet zamanında ise gazetelerde içki reklamları görülmeye bile başlamıştı. Bakırköy Ruh ve Hudut Hastalıkları Hastanesi kurucusu Dr. Mazhar Osman, toplumun bir kesitindeki yozlaşmayı, “Harpte içenler, parası bol birtakım türedi soysuzlardı. İçki doyurmuyordu; beyaz toz, kokain aldı başını yürüdü. Halkın bir kısmı elden gidiyordu.” satırlarıyla anlatmıştı.

“Ellerimiz titriyor, başlarımız düşünemiyor, ailelerimiz dağılıyor”

Gerçekten de harpler ile siyasi ve toplumsal çalkantıların tesirindeki kaotik toplumsal ortam, içki tüketiminin giderek artmasına yol açmıştı. Bu süreçte, sivil kesimde içkinin zararlarıyla gayret uğraşları da görülmeye başlamıştı. 1910 yılında İstanbul’da Men-i Müskirat (İçki Yasağı) Cemiyeti kurulmuştu. Anadolu’da da içki aykırısı cemiyetler ortaya çıkıyordu. Kastamonu’da kurulan Himaye-i Ahlâk Cemiyeti, içkinin ziyanlarını anlatan broşürler dağıtıyordu. Kentteki Açıksöz gazetesi de sık sık içki aleyhtarı yazılar yayınlıyordu:

Şeriatın, kanunun, içtimaiyenin men ettiği harikulade ziyanlı içkiyi terk edelim. Her saniye zehirleniyoruz. Ellerimiz titriyor. Başlarımız düşünemez, anlayamaz hale geliyor. Hayatımızdan gayr-i mutlu bedbin (karamsar), cansız, meyyit bir et ve kemik yığını haline dönüyoruz. Meskenlerimizi yıkıyor, bayanlarımızı, çocuklarımızı dağıtıyoruz. Arkadaşlar içerken, birden kana susuyor. Birbirimizi öldürmeye, yaralamaya kalkıyoruz. Artık yetişir.

Cumhuriyet’e giden yolda, Ulusal Gayret yıllarında, alkol tüketimine muhalefet giderek artıyordu. Dr. Mazhar Osman ve arkadaşları tarafından Şeyhülislam’ın dayanağı ve Padişahın müsaadesiyle 5 Mart 1920’de İstanbul’da “Hilal-i Ahdar” (Yeşil Ay) Cemiyeti kurulmuştu. Hilal-i Ahdar’ın kurucularının kimileri, birebir vakitte milletvekiliydi. Zati Meclis’te alkole şiddetle karşı çıkan küme sayıca çoktu ve aktiflerdi. Milletvekilleri; bir yandan dinî hassasiyetle davranırken, öteki yandan da işgalciler ve yerli işbirlikçileri açısından mevzuyla ilgileniyordu.

Anadolu’daki işgaller, halkın gayrimüslim kesite bakışını değiştirmişti. Milletvekillerinde de “İçki ticaretini elinde bulunduran Rum, Ermeni ve Museviler ile yabancıların, hem insanlarımızı zehirleyip günah işletmeleri hem de kazandıkları paralarla çetelere takviye olup, işgalci güçlerle işbirliği yaptığı” niyeti yaygındı.

Meclis’in birinci kanunlarından biri Men-i Müskirat Kanunu’ydu

Büyük Millet Meclisi’nin dualarla açıldığı 23 Nisan 1920’den yalnızca beş gün sonra, 28 Nisan’da, Trabzon Mebusu Ali Şükrü Beyefendi, Men-i Müskirat Kanunu teklifini vermişti. Ali Şükrü Beyefendi; donanmadan gelen, muhafazakâr bir subaydı.

İyi derecede İngilizce bilen, Deniz Kuvvetleri’ne alınacak gemiler için İngiltere’ye gönderilen Ali Şükrü Beyefendi, burada İngiliz gazetelerine makaleler yazarak, Devleti’nin tezlerini anlatmıştı.

İyi de bir hatip olan Ali Şükrü Beyefendi, bütün bu birikimiyle kısa müddette Hükümet ve Birinci Grub’a karşı, muhafazakâr, muhalif tavır sergileyen İkinci Kümenin önderi pozisyonuna gelmişti.*

Hükümet, “Kanunu uygulamak zor” diyordu

Kanunu teklifi sunulduğunda, milletvekilleri ortasında uzun tartışmalar yaşanmıştı. Vekiller; mevzuyu dini, sıhhat ve mali açılardan ele almışlardı. Periyodun Sıhhiye Encümeni olan Dr. Asım, Dr. Suat, Dr. Mazhar Beyefendiler, müskiratın (içkinin), jenerasyonu inkıraza (çöküntüye) sevk eden önemli bir âmil (sebep) olduğunu lisana getirmişlerdi. Hükümet ise yasağa karşı tavır sergilemiş, Maliye Vekili Ferit Beyefendi, yasal düzenlemenin uygulanamayacağı münasebetini ileri sürmüştü. Teklifin sahibi Ali Şükrü Beyefendi, “Bir hükümet, ‘Kanunun kabiliyet-i tatbikiyesi yoktur.’ diyorsa bu zûldür.

Tatbik edemeyen çekilir. Mesela, Aşı Kanunu tam olarak tatbik edilmiyor diye bu kanunu bırakalım mı?” diye konuşmuştu.

Hükümet ve Birinci Kümenin engellemelerinden ötürü kanun lakin Eylül ayında çıkabilmişti. Uzun ve ateşli tartışmaların akabinde 14 Eylül 1920’de kabul edilen kanunun birinci hususu ile Memâlik-i Osmaniye’de her nevi müskiratın imali, ithali ve kullanımı yasaklanmıştı.

Sekiz unsurdan oluşan kanunda, kelam konusu yasağa uymayanlar hakkında para ve mahpus cezaları belirlenmiş, tıpta kullanılacak her çeşit ispirtolu hususların eczanelere gereksinim oranında dağıtılacağı ve kullanımının Sıhhiye Vekâleti tarafından denetime tabi tutulacağı karara bağlanmıştı.

Hükümet ve Birinci Küme, yine de ayak diremiş ve kanun lakin 28 Şubat 1921’de yürürlüğe girebilmişti.

Kanun evvel delindi, sonra da büsbütün kaldırıldı

Kanunla, azınlıkların sahip olduğu içki üretim yerleri ile meyhaneler kapatılınca itirazlar da başlamıştı. Musevi cemaatinden Yasef Albukrek, Meclis’e gönderdiği dilekçesinde, “Dinimiz, Cumartesi ve bayram dualarında şarap içilmesinin emrediyor. Ayinlerde kullanılmak üzere şarap imal ve kullanımına müsaade verilmesi.”

Talebinde bulunmuştu. Dilekçe Meclis oturumunda görüşüldüğünde, Yozgat Mebusu Sırrı Beyefendi, “Şerbet için şerbet!” diye bağırırken, salondan “Ret, ret” sesleri yükselmişti.

Men-i Müskirat Kanunu’nun uygulanmasına dönük tartışmalar, 1924 yılına kadar devam etmişti. Süreçte kanunda kimi “yumuşatıcı tadiller” yapılmış, 26 Nisan 1924 tarihine gelindiğinde ise Men-i Müskirat Kanunu ilga edilmişti. 1925 yılında da içki yasağı kanununu çiğneyenlere verilen mahpus cezaları affedilerek mahkûmlar salınmış, bilahare de para cezaları kaldırılmıştı.

* Ali Şükrü Beyefendi, birkaç yıl sonra, 27 Mart 1923’te, Topal Osman tarafından gerçekleştirilen bir suikast sonucu hayatını kaybedecekti.

– Prof. Dr. Aytül Tamer Torun, “Vatanına Hürmet Eden İçki İçmez” Kebikeç, Sayı 31, 2011

– Doç. Dr. Gül Çakır, “Atatürk Dönemi’nde Çocuk, Bayan ve Aile Algısı”, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk Unsurları ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2019

– Doç. Dr. Ercan Çelebi, “Men-i Müskirat Kanunu’nun Kabulü ve Uygulanması”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Toplumsal Bilimler Enstitüsü Mecmuası, Sayı 62, 2023