Bugün, 14 Şaban 1445. Şaban 14’ü 15’e bağlayan gecede kutlanan Berat Gecesi, “Mevlid, Regâib, Mi’rac, Berat, Kadir” olarak sıralanan beş mübarek geceden birisi.

Müslümanlar asırlardır, bu gecede Allah’ın affı umuduyla günahlarından bağışlanma dileyip, sabah gün ışıyıncaya kadar ibadetle meşgul oluyor.

Sakk (Senet) gecesi

Sözlükte, “muaf, özgür” olma manalarına gelen “berâet” sözü, halk ortasında vakitle “berat” formunda yaygınlık kazanmıştı. Geceye, “Mübarek Gece, Sakk (Sened) Gecesi, Berâe Gecesi, Rahmet Gecesi” üzere isimler de verilmişti. Fars ve Arabistan coğrafyasında, devletin şahıslara ya da bireylerin birbirine olan taahhütlerini kayıt altına alan dokümana “sak” denmekteydi.

Aynı formda, borçtan kurtulunduğu vakit karşı taraftan alınan vesika da bu isimle anılırdı. Bugün, ticarî hayatın vazgeçilmez enstrümanlarından birisi olan “çek” de bu kökten gelmekteydi. Çek sözünün lisanlar ortası dolanımı da enteresandı. Bu söz; Arapçada şak/sakk, Farsçada çak, Latincede scaccus, Fransızcada eschac, İngilizcede check olmuştu.

Doğudan Batıya ise Haçlı Seferleri periyodunda geçmişti. İşte, İslam âlimlerinden kimileri; Berat gecesi ile bu gecede müminlerin Allah’ın bağışlamasıyla günahlardan kurtulacağı umudu ortasında bir irtibat kurarak, geceye “Sakk (Sened) Gecesi” ismini vermişlerdi.

Evliya Çelebi: Süleymaniye’de, Sultanahmet’te binlerce kandil var

Osmanlı devranında, gerek İstanbul’da gerekse de öbür bölgelerde mübarek gün ve geceler, ağır bir iştirak ve güçlü bir içerikle kutlanırdı. Anadolu’yu gezen seyyah İbn-i Batuta, değişik kentleri ziyareti sırasında dini hayatın çeşitli görünümlerini anlatırken; Cuma günleri, Kandil Geceleri, Üç Aylar ve özellikle Ramazan ayının, ahali tarafından nasıl büyük bir istek ve heyecanla kutlandığını yazmıştı.

Bu gecelere “kandil” denilmesi ise daha sonraki vakitlerde ortaya çıkmıştı. Padişah II. Selim (1566-1574) devrinde, mescitlerin aydınlatma sistemi gelişmiş, mescitlerin etrafı ile minarelere kandil de konulmaya başlanmıştı. Mescitlerde kandil yakılması ile ilgili çok sayıda dokümanda, mübarek gece olması münasebetiyle cami ve mescitlerde kandil yakılmasının “âdât-ı haseneden” olduğu belirtilmişti.

Mübarek gecelerde bu kandiller yakıldığı için de “kandil” tabiri giderek yaygınlaşmıştı. III. Murad vaktinde ise Koca Mustafa Paşa Dergâhı piri Necmettin Hasan Efendi padişaha, mübarek gecelerde kandillerin yakılmasında titiz davranılması istikametindeki görüşünü iletince, kandil yakmak da yaygınlaşmıştı.

Evliya Çelebi, IV. Murat bölümünde mübarek gecelerde yalnızca Süleymaniye ve Sultanahmet Mescitlerinde “binlerce” kandil yakıldığını yazmıştı. Kandillerin masrafları için vakıflar bile kurulmuştu.

Bazı İslam âlimleri, Parıltı Mühleti 34’üncü Âyette yer alan, “Allah, göklerin ve yerin Parıltısıdır. O’nun ışığı, içinde ışık bulunan bir kandil yuvasına misal. O ışık bir cam içindedir, cam ise güya inci üzere parlayan bir yıldızdır; bu ne yalnız doğuda ve ne de yalnız batıda bulunan bereketli zeytin ağacından yakılır.” İlah-i Kelamının, mübarek gecelere “kandil” denilmesine ilham vermiş olabileceğini lisana getirmişlerdi.

Kandillere “kaftan giydirme”

Mübarek geceler ile Ramazan ayı boyunca, olağan kandil uygulamalarının yanı sıra kimi farklı teknikler de vardı. İki ve daha fazla minareli mescitlere mahya asılırken, tek minareli mescitlerde ise mahya kurulamadığından, minarenin şerefesinden revak sütunlarına halat gerilerek, kandiller halatın üzerinden aşağıya hakikat kaydırılarak bir tıp “yıldız kayması” gösterisi yapılırdı.

Bir de Kadir gecelerine has olan “kaftan giydirme” vardı. Tek minareli mescitlerde, minareye kandillerle kaftan geçirilirdi. Halk ortasında durumu güzel olanlar, meskenlerini de kandiller donatırdı.

İstanbul’un yedi zirvesinden birindeki Bekirpaşa, Davutpaşa ve Kocamustafapaşa mescitleri, minarelerini yalnız Kadir gecelerinde kandillerle kaftan giydirerek donatırlardı. Peygamber Efendimizin (SAV) doğduğu günün gecesinde ise bütün konutlarda kesinlikle bir tane de olsa sabaha kadar yanan bir kandil bulunurdu. Ayrıyeten, sonraki günü ikindi vaktine kadar, kentin türlü yerlerinden top atılması da adettendi.

Devlet, bütün bu kutlamalar için gerekli düzenlemeleri yapar, önlemleri alırdı. 1839 tarihli bir dokümanda, Mevlid gecesi Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye (Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi) kapısı önündeki aydınlatma için 750 şamandıralı kandil ile zeytinyağı verilmesi gerektiği buyruk buyrulmuştu.

Bir diğer evrakta ise Tersane Zindanı’ndaki Müslüman mahpuslar için yaptırılan mescit minaresinde mübarek gecelerde yakılacak kandiller için gereken zeytinyağının temin edilmesi istenmişti. Mevlid’in resmi merasimle kutlanışı 1910’dan itibaren kanunla kabul edilmiş ve bu merasimlere Cumhuriyet’in ilanına kadar devam edilmişti.

Tekkelerde Kelime-i Tevhid okumaları

Berat Kandili’nde de, öteki mübarek gecelerde de Kelime-i Tevhid ve Buhari okumaları, tefsir dersleri verilmesi üzere uygulamalar da vardı. Halktan bireyler de bir ortaya gelip bu okumaları yaparlarken, asıl merasimler ise tekke, dergâh ve zaviyelerde olurdu.

1793 tarihli bir evrakta, Makedonya Karaferye’deki Mehmedoğlu Yahya Bali Zaviyesi’nde, mübarek gecelerde Kelime-i Tevhid okunduğu bilgisine yer verilmişti. Dokümanda, bu tekkenin Alevi tekkesi olduğu da vurgulanmıştı.

Mübarek gecelerdeki merasimlerde, etrafa hoş kokular yayılması maksadıyla öd ve amber alınması için vakıflar da kurulmuştu. Kimi vakıflar ise kandil gecelerinde mescitlere gidenlerin sayısının artmasını dikkate alarak, vaazlar için daha fazla hoca görevlendirilmesi hedefiyle kurulmuştu.

Bu vakıflar vasıtasıyla mübarek gecelerde vazife alacak vaizlerin yol masrafları ile iaşe ve ibatesi sağlanıyordu. Hafız Celal Efendi isimli bir zatın kurduğu vakıf da Bâlâ’daki “Akaid-i İslamîye’den siz dağlı Müslümanların bilgilendirilmesi için”, mübarek gün ve gecelerde halkın geldiği mescitlere vaiz tayin ediyordu.

Kandil vesilesiyle mahkûmlara af

Osmanlı devletinde kandil gecelerine has uygulamalardan birisi de vakit zaman hapishanedekiler için ceza affı ilanıydı. 6 Temmuz 1892 tarihinde, Adliye Nezareti’nden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen bir dokümanda, “Cinayetlerden mahkûm olmayan hatalılar için, mübarek gün ve geceler hürmetine çıkarılan genel aftan” bahsedilmekteydi.

24 Ağustos 1892 tarihli bir öteki yazıda ise “Mübarek gün ve kutsal geceler hürmetine cezalarının üçte birini tamamlamış olanların tahliyelerine, şayet tahliyelerinde mahzur görülenler varsa bunların da icabına bakılmasına” dair buyruk yer alıyordu.

Tanzimat ilan edilince dinî hizmetler aksadı

Osmanlı İmparatorluğu gerileme sürecine girip, Batılılaşma akımı devlete hâkim olduğunda ise dinî hayrat hizmetlerinde kimi aksamalar da görülmeye başlamıştı. Batılı devletlerin baskısıyla 1839 yılında ilan edilen Tanzimat’ı takip eden devirde, bu cinsten harcamaların kaynağı ve nasıl yapılacağı belirsizleşmişti.

Batılı güçler, gayrimüslimlere karşı eşitliği bozup, haksızlığa yol açacağı teziyle bu alandaki harcamaları yakından takip ediyor, itirazlar getiriyorlardı. Bu çevreler, bazen resmî hiçbir şey yapamasalar bile, basın yoluyla görüşlerini lisana getirip, yöneticiler üzerinde baskı oluşturmaya çalışıyorlardı.

1840 tarihli bir dokümanda, “Tanzimat-ı Hayriye’nin ilanından sonra fukara ve dervişlere verilegelen aylıklarla ilgili yapılacak muamele şimdi belirli olmadığından, Kengırı kasabasında, mescitlerde tefsir okutan ve mübarek gecelerde Nakşibendî ayini icra edenlere maaş tahsis edilmesine” bir yol bulunması isteniyordu.

– Doç. Dr. Halide Aslan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Mübarek Gün ve Gecelerden Kandiller” Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi Mecmuası, Yıl 7, Sayı 13, 2009

– Dr. Hamdi Monopolü, “Berat Kandili”, Vaaz Projeleri, Diyanet İşleri Başkanlığı

– Doç. Dr. Galip Güner, “Eski Türkler Çek Müellif mıydı?”, Milletlerarası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Mecmuası, Sayı 5, 2016