Eskiler, “Kul kurar, yazgı güler” demişler.

Son günlerde bir TV dizisi vesilesiyle ortalığı kaplayan “pavyon güzellemeleri”, müzikli cümbüş pratik ve yerleri konusunda Türkiye’nin çıktığı yol ile geldiği yer ortasındaki çarpıcı farkı ortaya koyuyor.

Osmanlı’nın son bölümlerinde başlayıp, Cumhuriyet’in birinci periyotlarında tavan yapan “Avrupaî cümbüş hayatı” hayali, başta Ankara olmak üzere Anadolu topraklarındaki “pavyon eğlencesi”ne dönüştü.

İlk balolar Batı özentisiyle geldi

Osmanlı toplumu, “yavaş bir toplum”du. Dinî hassasiyetler kültürel kodları da belirliyordu. “Eğlence”, sade, sakin ve yerliydi. Osmanlı gündelik hayatında cami, çarşı ve konut her vakit değerli bir yere sahipti. Neredeyse bütün toplumsal aktiviteler de buralarda olup bitiyordu.

Elbette, cümbüşler için de böyleydi. Natürel, dinî hassasiyetler nedeniyle – “Meddaha dalıp da namazı kaçırma” diyen fetvalar vardı – bugün, “eğlence” denilen şeylerle uzaktan yakından ilgisi yoktu o periyottaki pratiklerin. Cümbüş ismine daima bilinenler, Karagöz, meddah ve biraz da tulûatla sınırlıydı…

Batılılaşmanın kendini göstermeye başladığı 19. yüzyıldan itibaren ise “hava” değişecekti. Aydınlar ve bürokrasi takımlarındaki Batı hayranlığı, cümbüş anlayışını da dönüştürmeye başlamıştı.

Levantenlerin peşine takılan yerli Osmanlılar da artık Galata ve Pera’da peş peşe açılan meyhane, gazino ve kafeşantanların müdavimi olmuştu.

Buralarda kumar hedefli bilardo, dama, tavla oynanmaya, çokça içki tüketilmeye, bölgedeki meskenlerde verilen davetlerde likör, votka, viski ikram edilmeye başlanmıştı.

Halk direndi ama…

Bu gelişmelere karşı Müslüman halkın tavrı ise direnebildiği kadar direnmekti. Hükümet yetkilileri sık sık, yeni açılan gazino, kafe, meyhane üzere alkollü yerleri şikâyet eden vatandaş dilekçeleriyle karşılaşıyorlardı.

Bürokratlar, Tanzimat Fermanı’na atıfta bulunarak müsamahakâr davranmaya çalışsa da halk itirazlarında ısrar ediyordu. Aksaray’da bakkal Niko’nun dükkânını meyhaneye çevirmesi, Üsküdar’da bir kahvehanenin meyhane yapılması, Sarıyer Yeniköy’de iskelede meyhane açma teşebbüsüne yönelik yansılar bu çeşitten şikâyetlerdi..

Özellikle mahalle imamları bu tıp yerlerin faaliyetten men edilmesi için ağır bir efor sergiliyordu. Sık olmasa da yer kapatmalar görülüyordu

Müşterileri sarhoş edip senet imzalatıyorlardı

Bu ortada; kiliseler, vakıf dükkânları meyhanelere kiralıyor, böylelikle devletin – vakıf malı olduğu için – takibat yapmasının önüne geçmeye çalışıyorlardı. Fakat son analizde iki meyhane, üç gazino kapatılsa beş, on tane yenisi açılıyordu.

Gedikli, koltuk, küplü, küfelik isimleri verilen meyhaneler birbiri gerisine açılıyordu. Genç erkeklerden oluşan “meyhane uşakları” türemiş; buralarda günümüzün pavyonlarını andırır biçimde müzikli, oyunlu cümbüşler sergilenir olmuştu.

Kadınlı erkekli karışık eğlencelerin görüldüğü balolar da yaygınlaşmaya başlamıştı. Batılılardan bu cümbüşleri gören Osmanlı ileri gelenlerinden de kimileri emsal toplantıları konaklarında düzenlemeye başlamıştı.

“Baloz” ismi verilen yerlerde ise orkestra yahut saz grubu sahne alıyordu. Buralarda; müşterilerin masalarında onlara hoş vakit geçirtmek mazeretiyle oturan, gerçekte onların ceplerindeki parayı içki ısmarlatmak için ya da beraberlik vaadi ile soyan bayanlar çalışıyordu.

Sarhoş edilen müşterilerin cebinde ne kadar parası varsa tehditle alınıyor hâttâ hesabın çok üzerinde sayılar için zorla senet imzalatılıyordu. Periyotta, kalabalık dans şovlarının yer aldığı kabareler de yaygınlaşıyordu.

Cumhuriyet devrinin “Dilaver suyu”

Cumhuriyet’in ilanının akabinde sürat kazanan “Batı biçimi yaşam” oluşturma teşebbüslerinin, kendisini en baskın biçimde gösterdiği alanlardan birisi de cümbüş hayatı olmuştu.

Birinci Meclis’teki muhafazakâr milletvekillerinin çoğunluğu oluşturması, birinci yıllarda cümbüş taraftarlarını zorlamıştı. Örneğin, içki yasağını düzenleyen Men-i Müskirat Kanunu, faal bir halde uygulanmıştı.

Ancak bunda da suiistimaller görülüyordu. O denli ki, Ankara’da içki yasağını uygulamaktan sorumlu polis müdürü Dilaver, bir mühlet sonra kaçak içki işine girmişti. Tezgâh altından içki arayanlar, “Dilaver suyu var mı?” diye soruyorlardı.

Yasaklamalar sürse de bir mühlet sonra siyaset ve bürokrasideki takımların değişimiyle birlikte “Batı tipi eğlence”ye yol verilmişti. Bu siyasetler sonucunda Ankara’nın toplumsal yaşantısında bir dönüşüm / bölünme yaşanacaktı.

Bu iki sınıf; Cumhuriyet kazanımlarıyla Ankara’ya dışardan gelen ve yeni gelişen çağdaş Batılı hayatı benimseyen “yabanlar” ile bir “bozkır kasabası”ndan geriye kalan “yerliler”di.

Ankara Kalesi ve etrafı yerlilerin, Cebeci, Kızılay, Yenişehir ve Çankaya ise yabanların mekânlarıydı. Vali Nevzat Tandoğan, etraf köy ve kasabalardan gelen vatandaşların Kızılay’a çıkmasını “köylü kıyafetli” diye yasaklamayı bu yıllarda başlatmıştı.

Şehrin “yeni sahipleri” gazino, bar üzere çağdaş yerlerde eğlenirken, yerlilerin kamusal alandaki yegâne cümbüş yerleri ise muhabbet, cümbüş üzere kapalı işret ortamları ile semt kahveleriydi.

Ankara’nın yeni sakinleri, İstanbul’dan nakledilen Riyaset-i Cumhur İncesaz (Sonradan filarmoni) Orkestrası’nı dinleyip, Ankara Palas’a Avrupa’dan gelen orkestraları takip ederken, yerliler klasik cümbüşlerine devam etmişti.

Balo düzenlenen yerler bugün pavyon oldu

Ulus’un art tarafları ile Bentderesi’nde de yeni yeni meyhaneler açılmaya başlamıştı. Yeniden bu bölgenin ilerisine gerçek, Keçiören taraflarındaki bağ meskenleri de 1930’ların cümbüş yerleri olarak kullanılmıştı. Buralarda, erkekler toplanır, içki servisi yapılır, dansözler oynardı. Buradaki cümbüşler vakitle bayanlı erkekli karışık hale dönüşmüştü.

Cumhuriyet’in birinci yıllarında; Ulus’un devamında, Roma Hamamı’nın kalıntılarının olduğu bölgede uzunca bir müddet, balolu cümbüşler düzenlenen yerler var olmuştu. Tarihin garip bir cilvesi, bu yerler vakit içerisinde dönüşerek pavyon olacak; bilhassa 1990’ların başından itibaren ise tıpkı yerdeki Çankırı Caddesi’nde ağırlaşan ve bugün “Ankara Havaları” ile ünlenen pavyonlar haline geleceklerdi.

– Sevde Harmandar, “19. Yüzyılda İstanbul’da Değişen Cümbüş Anlayışı ve Yeni Cümbüş Mekânları”, Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Mecmuası, Sayı 1, 2020

– Oya Şenyurt, “Mekânın, Vaktin ve Cümbüşün Sonlarında Osmanlı’da Gazinolar”, Mimarlık ve Hayat Mecmuası, C 6, S. 3, 2021

– Dr. Ömer Can Satır, “Ankara Oyun Havalarının Kısa Tarihi”, Art-e Sanat Mecmuası, C. 15, S. 29, 2022